شرط لازم برای اداره موفقیت یک کسبو کار آشنایی با انواع شرکتهایی است که میتوان طبق قوانین کشور راهاندازی کرد. هر یک از شرکتها برای هدف خاصی طراحی شده است. کارآفرین باید با شناخت کامل ابعاد هر یک از آنها، قالب مناسب برای کسبو کار خود را انتخاب کند. اما قبل از پرداختن به مسئله شرکتهای تجاری و انواع آنها، کمی در خصوص شخصیت حقوقی توضیح خواهم داد.
مفهوم شخصیت حقوقی
«شخصیت» به مفهوم حقوقی آن عبارت است از شایستگی و صلاحیت برخورداری از حقوق و تکالیف. هر انسان از بدو تولد تا هنگام مرگ واجد شخصیت است و میتواند از حقوقی برخوردار شود و تکالیفی را برعهده بگیرد. بنابراین هر انسان یک شخص حقیقی است. اما در مقابل شخصیت حقیقی، شخصیت حقوقی وجود دارد که ممکن است برای برخی افراد کمتر شناخته شده باشد.
شخصیت حقوقی در واقع امری اعتباری و انتزاعی است که بنا بر نیاز جوامع امروز وضع شده است. شخصیت حقوقی بر خلاف شخصیت حقیقی وجود خارجی ندارد. به این ترتیب قانونگذار برای نیل به برخی اهداف اجتماعی و اقتصادی نهادی بهنام شخصیت حقوقی را ایجاد کرده است. به این معنی که جامعه برای دستهای از افراد -و یا اشیاء- که برای دستیابی به هدف یا اهداف مشترکی کنار هم گرد آمدهاند، شخصیتی مستقل قائل میشود که میتواند همانند شخص حقیقی دارای حقوق و تکالیفی شود.
شخصیت شخص حقوقی از زمان تاسیس و ثبت آغاز میشود و تا زمان انحلال شرکت تداوم مییابد. به غیر از پارهای از حقوق و تکالیف که مختص انسان و شخصیت حقیقی است (مانند حق زوجیت، حق بنوت و ..) شخصیت حقوقی میتواند سایر حقوق و تکالیف را دارا شود. بهعنوان مثال میتواند بنابر قرارداد متعهد به انجام کاری شود و یا به دیگران بدهکار شود، ورشکسته شود یا اگر خسارتی به اموال دیگران زد مسئول جبرانش است و .. .
در خصوص شخصیت حقوقی باید به دو نکته مهم توجه داشت: نخست اینکه اشخاص حقوقی خود قادر به انجام عمل نیستند. اعمال و تصمیمات آنها به وسیله اشخاص حقیقی انجام میگیرد. به همین جهت باید در اساسنامه هر شخص حقوقی دقیقا معین شود که چه کسانی حق دارند به نام شخص حقوقی تصمیم بگیرند و شخص حقوقی را متعهد سازند (اصطلاحا گفته می شود چه کسانی حق امضاء دارند).
نکته حائز اهمیت دیگر این است که هر شخص حقوقی فقط میتواند در حدود صلاحیت قانونی؛ یعنی درباره اموری که به موجب قانون و یا بر طبق اساسنامه جزء اختیارات و وظایفش گذاشته شده است اقدام و عمل کند. بهعنوان مثال یک شرکت بازرگانی که به موجب اساسنامه خود برای اشتغال به تجارت در داخل کشور تاسیس و تشکیل شده است، نمیتواند به تجارت خارجی پردازد؛ مگر آنکه موضوع اصلی فعالیت خود را تغییر داده و اساسنامه خود را منطبق با آن نماید. چرا که علت وجودی هر شخص حقوقی هدف و موضوع خاص آن است و برای نیل به همین هدف است که قانونگذار به او شخصیت حقوقی داده است.
با توجه به این مقدمه مختصر در خصوص مفهوم شخصیت حقوقی، اکنون به معرفی انواع شرکتهای تجاری در ایران می پردازیم. این شرکتها در واقع از مهمترین مصداقهای شخص حقوقی هستند.
انواع شرکت ها
1- شرکت سهامی عام
2- شرکت سهامی خاص
3- شرکت با مسئولیت محدود
4- شرکت مختلط سهامی
5- شرکت مختلط غیرسهامی
6- شرکت تضامنی
7- شرکت نسبی
به علاوه هر کدام از این شرکتهای هفتگانه را میتوان در قالب شرکتهای تعاونی نیز تاسیس نمود. در این صورت این شرکتها تابع مقررات خاص شرکتهای تعاونی و بخشنامههای وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی خواهند بود. از میان این 7 نوع شرکت تجاری به نظر میرسد که دو شرکت سهامی خاص و شرکت با مسئولیت محدود در دنیای پر از ریسک و خطر تجارت امروز برای شروع کسبوکار جدید، قالبهای مطمئنتری باشند. لذا بهطور خلاصه به معرفی این دو نوع شرکت میپردازیم:
شرکت سهامی
شركت سهامي شركتي است كه سرمايه آن به سهام تقسيم شده و مسئوليت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمي سهام آنها است. در شرکت سهامی تعداد شرکا نباید کمتر از سه نفر باشد. شركت سهامي شركت تجاری محسوب ميشود حتی اگر موضوع عمليات آن امور تجارتی نباشد. شرکتهای سهامی بر دو گونهاند: سهامی عام و سهامی خاص. در شركتهاي سهامي عام عبارت “شركت سهامي عام” و در شركتهاي سهامي خاص عبارت “ شركت سهامي خاص” بايد قبل از نام شركت يا بعد از آن بدون فاصله با نام شركت در كليه اوراق و اطلاعيهها و آگهيهاي شركت بهطور روشن و خوانا قيد شود.
الف) شرکت سهامی عام:
شرکت سهامی عام شرکتی است که مؤسسین آن قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین میکنند. شرکت سهامی عام کاملترین نوع شرکت سهامی است و برای انجام امور مهم و هزینهبر از قبیل استخراج معادن و تجارت با کشورهای خارجی و تأسیس کارخانجات و ایجاد سدها و بانکها که سرمایه فردی کفاف آن را نمیدهد تشکیل میشود. در موقع تأسيس، سرمايه شركتهاي سهامي عام نباید از پنج ميليون ريال كمتر باشد. براي تأسيس شركتهاي سهامي عام مؤسسين بايد حداقل بيست درصد سرمايه شركت را خود تعهد كنند.
ب) شرکت سهامی خاص:
شرکت سهامی خاص شرکتی است که تمام سرمایه آن توسط مؤسسین تأمین گردیده است. در موقع تأسيس سرمايه شركتهاي سهامي خاص نباید از يك ميليون ريال كمتر باشد.
یکی از الزامات برای ثبت هر نوع شرکتی تنظیم و ارائه اساسنامه است. اساسنامه شرکتهای سهامی بایستی مشتمل بر اطلاعاتی از قبیل نام شرکت، موضوع شرکت، مدت شرکت، مبلغ سرمایه شرکت، تعداد سهام با نام و بی نام، تعداد مدیران و طرز انتخاب آنها، نحوه تغییر در اساسنامه و … باشد. (برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به قانون تجارت)
شرکتهای سهامی عام و خاص دارای سه رکن اساسی هستند: مجامع عمومی که رکن تصمیمگیری شرکت محسوب میشوند، هیئت مدیره که در واقع رکن اجرایی شرکت است و نهایتا بازرس/ بازرسان که نهاد ناظر هستند.
- مجمع عمومي مؤسس: مهمترین وظیفه مجمع عمومی موسس، تصويب طرح اساسنامه شركت و در صورت لزوم اصلاح آن وانتخاب اولين مديران و بازرس يا بازرسان شركت است. در شركتهاي سهامي خاص تشكيل مجمع عمومي مؤسس الزامي نيست.
- مجمع عمومي عادي: در هر شرکت باید تصمیمات کلی که به وسیله مدیران اتخاذ میشود و همچنین خط مشی سالیانه به اطلاع و تصویب شرکاء برسد. دارندگان سهام نیز مایلاند از امور کلی شرکت مطلع باشند. مجمع تنها وسیلهای است که دارندگان سهم میتوانند نظریه خود را اعمال نمایند. بنابراین قانون مقرر میدارد که مجمع عمومی شرکت باید سالی یک مرتبه منعقد شود. مجمع عمومی عادی ناظر به جریان و فعالیت یک ساله شرکت بوده و دارای وظایفی از قبیل انتخاب هیئت مدیره، انتخاب بازرس/بازرسان شرکت، تصویب ترازنامه شرکت و تقسیم منافع است.
- مجمع عمومي فوقالعاده: هرگاه مورد فوقالعادهای برای شرکت بهوجود آید که استحضار و تصمیم صاحبان سهام لازم باشد و در واقع امری خارج از جریان عادی پیشآمد کند، مثلاً شرکت بخواهد مدت خود را تمدید و یا سرمایه را زیاد کند و یا تصمیم به انحلال خود بگیرد مجمع عمومی فوق العاده تشکیل میشود.
- هیئت مدیره: رکن اجرایی شرکتهای سهامی هیئت مدیره است. شركت سهامي به وسيله هيأت مديرهاي كه از بين صاحبان سهام انتخاب شده و كلاً يا بعضاً قابل عزل ميباشند اداره خواهد شد. تعداد اعضاي هيأت مديره در شركتهاي سهامي عام نبايد از پنج نفر كمتر باشد.همانگونه که قبلا ذکر شد اعضا هیئت مدیره توسط مجمع عمومي مؤسس و مجمع عمومي عادي انتخاب ميشوند.هيأت مديره بايد يك نفر شخص حقيقي را به مديريت عامل شركت برگزيند و حدود اختيارات و مدت تصدي و حقالزحمه او راتعيين كند. مدير عامل شركت در حدود اختياراتي كه توسط هيأت مديره به او تفويض شده است نماينده شركت محسوب و از طرف شركت حقامضاء دارد. هيچ كس نميتواند در عين حال مديريتعامل بيش از يك شركت را داشته باشد. نام و مشخصات و حدود اختيارات مديرعامل بايد با ارسال نسخهاي از صورتجلسه هيأت مديره به مرجع ثبت شركتها اعلام و پس از ثبت در روزنامه رسمي آگهي شود.
- بازرس: رکن ناظر شرکتهای سهامی بازرس است. مجمع عمومي عادي در هر سال يك يا چند بازرس انتخاب ميكند تا بر طبق اين قانون به وظايف خود عمل كنند. انتخاب اولين بازرس يا بازرسان شركتهاي سهامي عام در مجمع عمومي مؤسس و انتخاب اولين بازرس يا بازرسان شركتهايسهامي خاص باید در صورت جلسهای قید شود و به امضای کلیه سهامداران برسد.
مهمترین نکته در خصوص شرکتهای سهامی، محدود بودن مسئولیت سهامداران به میزان سرمایه آنهاست. به این معنی که فرد در مقابل بدهیهای شرکت مسئولیتی بیش از میزان سهامی که دارد بر عهده نخواهد داشت. به همین دلیل شرکت سهامی یکی از امنترین شرکتها برای سرمایهگذاری محسوب میشود. در قانون ایران، شرکت سهامی عام ساختاری دارد که بیشتر مناسب فعالیتهای تجاری و عمرانی عمده و هزینهبر است اما شرکت سهامی خاص میتواند قالب مناسبی برای فعالیتهای تجاری کوچکتر باشد.
شركت با مسئوليت محدود
شركت بامسئوليت محدود شركتي است كه بين دو يا چند نفر براي امورتجارتي تشكيل شده و هر يك از شركاء بدون اينكه سرمايه به سهام يا قطعات سهام تقسيم شده باشد فقط تا ميزان سرمايه خود در شركت مسئول قروض و تعهدات شركت است. در اسم شركت بايد عبارت (بامسئوليت محدود) قيد شود والا آن شركت در مقابل اشخاص ثالث شركت تضامني محسوب میشود و تابع مقررات آن خواهد بود. اسم شركت نبايد متضمن اسم هيچ يك ازشركاء باشد والا شريكي كه اسم او در اسم شركت قيد شده در مقابل اشخاص ثالث حكم شريك ضامن در شركت تضامني را خواهد داشت.
سرمایه شرکت با مسئولیت محدود میتواند نقدی و یا غیرنقدی باشد.شركت با مسئوليت محدود وقتي تشكيل ميشود که بخش نقدی سرمایه تماما پرداخت شده باشد و ارزش پولی سهمالشرکه غیرنقدی هم تعیین گردیده و این بخش از سهمالشرکه نیز تسلیم شود.در شركت با مسئوليت محدود انتقال سهمالشركه تنها از طريق سند رسمي بعمل خواهدآمد. هر شركت بامسئوليت محدود كه تعداد شركاء آن بيش از دوازده نفر باشد بايد داراي هيئت نظار بوده و هيئت مزبور لااقل سالي يك مرتبه مجمع عمومي شركاء را تشكيل دهد.